Budowa wiersza

Zasady:

Ułożenie planu omawiania: Analiza wiersza (myśli uporządkowane, nie można pominąć niczego ważnego). Dokonanie analizy ułatwia omówienie. (budowa utworu, układ strof, środki stylistyczne etc.) W wierszu każdy element coś oznacza, nie jest przypadkowy. Dokładna analiza pomaga w interpretacji utworu (złe interpretacje nie istnieją, jednak należy umieć dobrze uargumentować swoją interpretację). Bardzo ważny jest kontekst utworu, w jakim powstały. Tytuł ma ważne znaczenie, jeśli został nadany celowo (dawniej poeci nie nadawali tytułów i jako tytuł traktowano pierwsze słowa czy wers), wiele mówi o zawartym w nim przekazie. Najpierw zaczynamy od opisania budowy, strof, układu wersów, rodzaju rymów. Dobrze rozpoznać gatunek literacki i podać środki poetyckie (+ przykłady). Sytuacja liryczna, adresat, bohater.

1. Konstrukcja utworu, układ strof, wersów, liczba sylab.

Wiersz stroficzny - dzieli się na strofy Wiersz stychiczny - składa się z wersów bez podziału na strofy i bez przerw Rodzaje rymów Męskie - akcent na pierwszą sylabę od końca Żeńskie - akcent na drugą od końca (NAJCZĘŚCIEJ WYSTĘPUJĄ) Parzyste - AABB Nieparzyste - ABAB Okalające - ABBA Monorymy - AAAA Nieregularny - nie pasuje do żadnego Wiersz biały - bez rymów Wiersz wolny - nieregularny, ale ma rymy

2. Budowa utworu

Wskazuje nam gatunek (np. sonety), jednak nie zawsze. Do określenia gatunku potrzebujemy wiedzieć, o czym jest wiersz. Gdy wskażemy gatunek, powinniśmy doprecyzować naszą odpowiedź (np. Bogurodzica jest pieśnią, ale religijną).

3. Kto i do kogo mówi w wierszu?

Nadawcę poezji nazywa się podmiotem lirycznym. Rodzaje liryki: Pośrednia - Podmiot nie wypowiada się jako "ja", jest ukryty. Podmiot może być w l.p. albo l.m. (podmiot zbiorowy) np. w "Bogurodzicy". - liryka opisowa - np. w balladach, podmiot opisuje bohaterów - liryka narracyjna - opisuje fabułę. Bezpośrednia - podmiot wypowiada się w 1 osobie i jest bohaterem utworu. - liryka maski - stworzenie postaci, podmiotu lirycznego - zwrot do adresata - liryka zwrotu do adresata np. w "Czartydah" Adama Mickiewicza. Dominanta - dominujacy "podtyp". Należy sprecyzować, kim jest bądź kim może być podmiot. Odbiorca może być jasno określony, ale może być także ukryty.

4. Treść wiersza.

O czym mówi podmiot liryczny, co się dzieje w utworze? Gdy podmiot mówi o rzeczach następujących po sobie (np. w balladzie "Dziewczyna" Bolesława Leśmiana nie jest to trudne. Gdy podmiot nie przedstawia żadnych konkretnych treści np. w Inwokacji Adama Mickiewicza: W czterech pierwszych wersach inwokacji podmiot liryczny zwraca się do swojej ojczyzny, Litwy. Ze słów można wywnioskować, że ją utracił i dopiero teraz potrafi ją docenić w pełni. Wyraża tęsknotę za nią i wyraża jej piękność.

5. Wskazanie środków poetyckich

Środki stylistyczne to zabiegi artystyczne, które używają poeci, aby zwrócić na coś uwagę czytelnika, podkreślić coś oraz zwiększają wartość estetyczną wiersza. W każdym wierszu różne środki mogą być zastosowane w innym celu i mogą oznaczać coś innego!

Przykładowe środki:

- epitet - określenie rzeczownika (nie tylko przymiotnik, a także imiesłów czy inny rzeczownik).

- porównanie - zestawienie cech różnych zjawisk na zasadzie podobieństwa (np. w Inwokacji porównanie Litwy do zdrowia - człowiek docenia je dopiero wtedy, gdy je straci, zbyt późne docenienie wartości),

- metafora (przenośna) - tworzy nowe znaczenie, niewynikające ze słownikowej definicji (np. mieć duszę na ramieniu - odczuwać duży strach),

- apostrofa - bezpośredni zwrot do bóstwa, osoby, wartości (np. zaczyna się nią Inwokacja).

- powtórzenie - polega na powtórzeniu tego samego elementu (np. refren, anafora, epifora). - anafora - powtórzenie na początku,

- epifora - powtórzenie na końcu,

- onomatopeja - dźwiękonaśladownictwoanimizacja - nadawanie przedmiotom martwym i pojęciom abstrakcyjnym cech istot żywot (np. :Reduta Ordona" - kula)

- personifikacja - przedstawienie zwierząt, roślin, przedmiotów, pojęć abstrakcyjnych jako ludzkich - hiperbola - wyolbrzymienie

- peryfraza - omówienie (np. herbata - chińskie zioło)

- eufemizm - uniknięcie powiedzenia czegoś wprost, ale powiedzenie tego lżej (unikanie trudnych tematów) np. zasnąć snem wiecznym - śmierć

- pytanie retoryczne - pytanie bez odpowiedzi, ma cel wzbudzania refleksji w czytelniku.

6. Umiejscowienie wiersza w kontekście

Czas powstania, wiedza na temat epoki, dominujących wydarzeń historycznych, sytuacji politycznej mogą ułatwić zrozumienia wiersza. Dzięki temu łatwiej nam zrozumieć jak wiersz mógł być wtedy odbierany. Przydatna może być biografia autora. Należy pamiętać, że utwór jest fikcją literacką, więc nie wpisujemy jej w życie autora. Wpisanie utworu w kontekst epoki nie jest potrzebne, można zwrócić uwagę na uniwersalny przekaz utworu, który nie jest zależny od epoki. Realia epoki mogą jednak ułatwić interpretację wiersza. Interpretacja powinna zawierać ponadczasowy wpływ oraz ten, gdy powstawał. Znajomość charakterystyki, zjawisk czy prądów różnych epok pozwoli nam łatwo wpasować wiersz w epokę.

7. Interpretacja

Powinna się opierać na wszystkich elementach omówionych wyżej. Tytuł jest bardzo ważnym elementem (np. Czesław Miłosz zatytułował wiersz "Piosenka o końcu świata". Jest to zabieg celowy, autor zmusza nas do przemyślenia pewnych rzeczy: piosenka kojarzy się z czymś lekkim, wesołym, muzycznym, a koniec świata jest tematem ciężkim - apokalipsa, zagłada. Wzbudza zaciekawienie, refleksje na temat tytułu: Dlaczego mamy do czynienia z takim połączeniem?). Uwzględnienie kontekstu powstania wiersza pomoże w interpretacji. Przy znajomości innych utworów czy biografii autora można wynieść o wiele więcej. Przy nawiązaniu do epoki można o wiele więcej wynieść z tekstu niż bez znajomości ich (np. czytając tren XI, nie będziemy wiedzieli, że podmiotem liryczny jest zdruzgotany stratą córki ojciec i nie będziemy wiedzieć, dlaczego powątpiewa on w Boga, że kwestionuje stoicyzm. Interpretację pogłębia rozpoznanie nawiązań do innych utworów. (np. w trenie XI można wywnioskować, że nawiązuje do księgi Koheleta (vanitas vanitatum et omnia vanitas). Nagromadzenie pytań retorycznych podkreśla zgubienie sensu życia, zbłądzenie i zwątpienie w sens egzystencji. Bez znajomości epoki niektóre utwory są pozbawiane głębi.